Kryminalistyczno – kryminologiczne aspekty zjawiska samobójstwa w dobie Internetu

1. Wprowadzenie

Problematyka samobójstw jest dość trudną i złożoną dziedziną. Od zarania dziejów ludzie zastanawiają się i poszukują odpowiedzi na pytania, które dotyczą przyczyn zamachu na własne życie. Pomimo przeprowadzanych ciągłych badań oraz analiz samobójstwa, nie wyciągnięto jednoznacznych wniosków, a tylko domysły, co mogło kierować człowiekiem w chwili podjęcia decyzji o własnej śmierci. Mimo iż samobójstwo dotyka jedynie poszczególne jednostki, ma wymiar społeczny.

Internet, który jest głównym źródłem wiedzy (szczególnie dla ludzi młodych), stał się nieodłączną częścią ich życia. Wydawać by się mogło, że sieć internetowa ma tylko pozytywny wpływ na odbiorców, jednak rozwój i coraz lepsza dostępność do wszelakich urządzeń z dostępem do Internetu prowadzi do odcięcia się od świata realnego. Niektórzy ludzie nie potrafią już żyć bez Internetu i komunikują się, robią zakupy lub pracują tylko w wirtualnym świecie.

2. Pojęcie zjawiska – Internet

Internet to głównie ogromna struktura, w której skład wchodzą wszystkie urządzenia i komputery, które są ze sobą umiejętnie połączone. W szczegółowym tłumaczeniu Internet oznacza „międzysieć” i z tego powodu określa się go, jako „sieć sieci”. Łączy on sieć lokalną oraz rozległą i wszystkie komputery, jak i inne urządzenia, które są do nich podłączone. Internet jest uznany za przewrotne zjawisko w zakresie komunikacji międzyludzkiej, gdyż jest to ogólnoświatowy i uniwersalny system, który służy do wymiany informacji, jak i do komunikacji (https://pracadyplomowa.org/internet.html [dostęp: 01.05.2020r.https://prostozmostu.pl (dostęp: 02.03.2020r.)).

Internet w bardzo dużym stopniu wpływa na życie ludzkie. Przede wszystkim służy do komunikacji, dzięki nieograniczonemu zasięgowi możemy kontaktować się z ludźmi z różnych zakątków świata. Sieć internetowa jest to miejsce, gdzie zacieśniają się kontakty międzyludzkie. Daje ludziom poczucie anonimowości, mogą wykreować swój własny profil, zmienić płeć, wygląd lub wiek. Internauci mogą bez skrępowania głosić swoje poglądy i opinie, których w świecie realnym nie mieliby odwagi wyrazić. Często niesie to za sobą negatywne skutki i można się spotkać z wszelkiego rodzaju krytyką. Ludzie w sieci stają się jednym, wielkim cyberspołeczeństwem, a Internet zapewnia im wszelkiego rodzaju rozrywki, poprzez oglądanie filmów, słuchanie muzyki czy robienie zakupów online.

3. Pojęcie samobójstwa

Dawniej ludzie próbowali doszukać się w akcie autodestrukcji ciemnych i złych sił nadprzyrodzonych, a nawet uważano, że to wszystko przez niszczącą moc diabła.

Istnieje wiele definicji tego zjawiska, natomiast żadna z nich nie odzwierciedla jego pełnego znaczenia, a tylko częściowo pozwala nakierować nas na zrozumienie istoty samobójstwa. Znaczenie samobójczej śmierci zależy od wielu czynników, np. religii, filozofii lub uwarunkowań kulturowych. Jedną z podstawowych definicji samobójstwa jest ta, którą stworzył Emile Durkheim: „Samobójstwem nazywamy każdy przypadek śmierci będcy bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania lub zaniechania, przejawianego przez ofiarę zdając sobie sprawę ze skutk w swego zachowania” (Durkheim, 2006). Autor skupił się tu głównie na działaniach, a nie na samej sferze psychicznej osoby, która chce się zabić.

Natomiast według Brunona Hołysta życie człowieka należy traktować całościowo, tak, aby w odpowiednim czasie zauważyć powiązanie między zachowaniami korzystnymi jak i tymi złymi. Człowiek, który poddaje się destrukcyjnym zachowaniom, tym samym pozwala, aby zawładnęły nim niszczące myśli, które z czasem zmieniają się w zachowania autodestrukcyjne. Stają się one swoistym procesem, który finalnie prowadzi do samobójczej śmierci (Hołyst, 1983).

Samobójstwo jest uważane głównie za „śmierć o charakterze dobrowolnym”. Człowiek jest świadom swego wybory, jednak stopień jego nasilenia może się różnić, a przyczyny tego być różne, np. depresja lub inne zaburzenia psychiczne, spożywanie alkoholu lub zażywanie narkotyków bądź innych substancji.

Warto skupić się na znaczeniu samej osoby, która popełnia akt samobójstwa, czyli – samobójcy. Jarosław Stukan uważa, że samobójca jest osobą , która na różnym poziomie świadomości i ambiwalencji podejmuje decyzje o pozbawieniu się życia i dlatego jest świadoma konsekwencji własnej decyzji, a realizując swój zamiar działa intencjonalnie zarówno, gdy działanie jest to planowane jak i impulsywne (Stukan, 2008). Autor podkreśla iż jest to osoba, która świadomie, zdając sobie sprawę z konsekwencji czynu popełnia go w zamiarze odebrania sobie życia.

Edwin S. Sheidman, stworzył jedną z głównych klasyfikacji samobójstw. Zawiera ona pojęcie „ryzyka śmierci” czyli skupienie się na tym, w jakim czasie jednostka zechce targnąć się na własne życie, teraz lub w najbliższej przyszłości.

Wyróżniono 6 typów zachowań samobójczych:

1. smobójstwo symulowane – które dość nisko zagraża życiu, np. ucieczka z domu, udawanie śmierci samobójczej, itp.,

2. peudosamobójstwo– również charakteryzuje się niskim stopniem śmiertelności, przykładem może być tu osoba, która zażywa małą ilość leków lub szkodliwej substancji,

3. para samobójstwo – tu już występuje wyższe prawdopodobieństwo zgonu, zachowania parasamobójcze występują u osób, które chcą np. okaleczają się dla poprawienia ważnych dla nich relacji,

4. niejednoznaczne samobójstwo – o średnim lub wyższym stopniu ryzyka śmierci, zachowuję się tak osoby, które mają dwojaki stosunek do życia i śmierci; widoczny jest on w wypadkach, które są prowokowane przez ich ofiary,

5. samobójstwo usiłowane – ryzyko zgonu jest znacznie większe, gdyż celem jest odebranie sobie życia ale często kończy się to odratowaniem osoby targnącej się na własne życie

6. samobójstwa kończące się śmiercią (Czubański, 2009).

Ryzyko popełnienia samobójstwa jest badane przez specjalistów, którzy dogłębnie zaznajamiają się z sytuacjami życiowymi osób, które chcą się zabić, ich cech patologicznych lub danych statystycznych.

Ludzie, którzy posiadają skłonności samobójcze charakteryzują się głównie tymi trzema cechami:

1. abiwalencja – ludzie do targnięcia się na własne życie podchodzą z mieszanymi uczuciami, zmagają się oni z pragnieniem życia oraz śmierci. Chcą uciec od problemów kończąc swe życie, a jednocześnie pragną dalej żyć.

2. impulsywność – chęć popełnienia samobójstwa jak każdy impuls trwa kilka minut lub godzin. Zazwyczaj pobudzają go negatywne emocje związane ze zdarzeniami z życia codziennego. Zażegnanie takiego kryzysu i gra na zwłokę może pomóc przyczynić się do zmniejszenia pragnienia śmierci,

3. sztywność – ludzie o nastroju samobójczym mają zawężone myślenie, odczuwanie oraz działanie. Potrafią myśleć tylko o popełnieniu samobójstwa i nie dostrzegają innych dróg wyjścia. Myślą w sposób radykalny.

Większość osób, które posiadają skłonności samobójcze mówią wprost o swoich myślach oraz zamiarach samobójczych. Bardzo często sygnalizują mówiąc bezpośrednio „chcę umrzeć”, „czuję się niepotrzebny” itd., dlatego nie należy ich lekceważyć i próbować za wszelką cenę pomóc takiej osobie (Mroziak, 2003).

Zważając na fakt iż samobójcy wykazują się znaczną pomysłowością i determinacją w swoim działaniu, mogą tak wykreować zdarzenie, że skutecznie ukryją jego prawdziwy charakter. Wszystko zależy od tego jak długi czas od momentu zgonu do chwili ujawnienia zwłok, w tym – od warunków, w jakich się znajdowały, obrażenia mogą być mniej lub bardziej widoczne. Należy również ustalić obecność samobójczej intencji oraz wskazać przyczyny targnięcia się na własne życie (zwykle sprowadza się to do przepytania najbliższych ofiary).

Najczęstszym i najskuteczniejszym sposobem na odebranie sobie życia jest powieszenie. Dojść do niego może nawet, gdy samobójca jest częściowo podparty. Pętle wisielcze są zazwyczaj wykonywane z linek, sznurów, pasków, kabli, sznurków do suszenia bielizny (A. Lebiedowicz).

4. Rodzaje samobójstw

E. Durkeim przeanalizował cztery podstawowe rodzaje samobójstw:

1. samobójstwo egoistyczne – występuje tu klęska ludzi „samotnych w tłumie”, czują się oni odizolowani od społeczeństwa, często takie poczucie odtrącenia prowadzi ludzi do odebrania sobie życia,

2. samobójstwo altruistyczne – skutkiem takiego samobójstwa jest zaś silna relacja ze społeczeństwem, zbytnie przejęcie się ideałami i oczekiwaniami grupy. Przejawia się również poprzez bohaterskie czyny takie jak: poświęcenie własnego życia w celu uratowania drugiej osoby. Dawniej takie samobójstwa występowały u starszych osób, np. u wdów, które dokonywały samospalenia razem z ciałami ich małżonków,

3. samobójstwo anomiczne–następuje przez dezintegrację i zakłócenie ładu społecznego. Ujawnia się ono w kryzysowych dla ludzi sytuacjach, np. utrata pracy, nagłe bankructwo lub wzbogacenie się, gwałtowny awans społeczny,

4. samobójstwo fatalistyczne – zaliczają się do nich osoby, które nie potrafią sobie poradzić z ich życiowymi problemami i są przekonani, że samobójstwo jest jedynym wyjściem z sytuacji. Można do nich zaliczyć różne sekty religijne, które w ostatnich latach występują coraz częściej lub eutanazja, czyli śmierć na własne życzenie (Mozgawa, 2017).

Efekt Wertera

Jego nazwa pochodzi od powieści Joanna Wolfganga Goethego „Cierpienia młodego Wertera”. Tytułowy bohater doświadcza niespełnionej miłości, co powoduje podjęcie decyzji o odebraniu sobie życia. Ubrany w niebieski płaszcz, zasiada przy stole i popełnia samobójstwo poprzez strzał w głowę. Już po pierwszych wydanych egzemplarzach odnotowano w Europie dość duży wzrost samobójstw, które były wzorowane na Werterze. Denaci wybierali tę samą metodę, co bohater powieści lub ubierali się podobnie. Przy ofiarach również znajdywano książkę Goethego. W niektórych państwach ze względu na wzrost samobójstw powieść wycofano ze sprzedaży, uznano, że jest za dużym zagrożeniem dla ludzi młodych.

Efekt Wertera trwa do dziś dzięki mass mediom, które go rozprzestrzeniają. David Philips badając dane zjawisko dostrzegł, iż silny wpływ na ludzi wywierają samobójstwa osób znanych, które mają jakieś znaczenie na arenie krajowej lub międzynarodowej, co głównie potęguje telewizja, prasa i Internet. Udowodniono, że po 10 dniach od podania informacji o samobójstwie w mediach, stwierdza się znaczny wzrost samobójczych śmierci wśród odbiorców. Statystyk popełnionych samobójstw w latach 1947-1968 pozwoliły D. Philipsowi dojść do wniosków, iż rozpowszechniony i dobrze nagłośniony fakt dopuszczenia się samobójstwa jest następstwem kolejnych podobnych samobójstw naśladowczych (mniej więcej po dwóch miesiącach od podania tej informacji w wiadomościach). Tyczy się to również ogłaszania informacji o samobójstwach, gdzie występuje więcej niż jedna osoba.

Nie stwierdzono jednak, które przekazy mogą powodować wzrost samobójczych zachowań w większym stopniu, a które w mniejszym, nie udowodniono również związku pomiędzy muzyką, sztukami scenicznymi, a przypadkami samobójstw. Jednak nie jest ważny rodzaj przekaźnika, a sposób, w jaki dana informacja zostanie przekazana odbiorcom. Środki masowego przekazu bardzo często nieumiejętnie ogłaszają wieści o dokonanych samobójstwach, kreują je, jako bohaterski czyn, pełen odwagi. Dlatego należy się zastanowić czy media w ogóle powinny informować ludzi o dokonanych samobójstwach. Często przyczynia się to do refleksji nad własnym życiem i oprócz potencjalnych samobójców na podobny krok decydują się osoby, które wcześniej nawet nie myślały o odebraniu sobie życia.

Badania wykazały, że najbardziej narażone na działania mass mediów są osoby, które są podobne do samobójcy i młodzież, która w dzisiejszym świecie wiedzę i autorytet czerpie głównie z mediów masowego przekazu.

Wzrost samobójstw po nagłośnieniu przez media cały czas jest utrzymany i prowadzi do stałej nadwyżki. Spowodowało to powstanie w 2003 roku raportu przygotowanego przez Światową Organizację Zdrowia: Zapobieganie samobójstwom: Poradnik dla pracownik w mediów, gdzie zawarte są ostrzeżenia dla dziennikarzy, które dotyczą skutków informowania przez nich o samobójstwach. WHO podała, że nieodpowiednie informowanie o tego typu zjawiskach przyczynia się do śmierci wielu młodych osób. Światowa organizacja zdrowia za główne przyczyny, które mają wpływ na pojawienie się efektu Wertera uważa: podawanie zbyt szczegółowych opisów dotyczących okoliczności samobójstw, powodów ich popełnienia, pokazywanie fotografii zmarłych, przypisywanie komuś winy, a w szczególności uatrakcyjnianiu samobójstwa poprzez pokazywanie go w sposób medialnej sensacji i jednej z metod rozwiązywania problemów (WHO, 2013).

5. Internet, a samobójca

W dzisiejszych czasach Internet jest niemal najistotniejszym czynnikiem, który kształtuje charakter młodzieży. Rozwój technologiczny przyczynia się do rozwoju ludzi, ale także niesie ze sobą realne zagrożenia, którym są m.in. fora dyskusyjne, gdzie rozmyśla się, nad jakością egzystencji, o bólu i sensu życia.

Samobójcy bardzo łatwo ulegają złym wzorcom, ponieważ ich psychika i prawidłowe rozumowanie gorzej funkcjonuje, a bodźce wysyłane przez manipulatorów są na nich mocniej oddziaływane. Potencjalny samobójca nie tylko będzie chciał uzyskać pomocy, w jaki sposób targnąć się na własne życie, ale również może pragnąć rozmowy z kimś, kto pomógłby wydostać się z trudnej sytuacji życiowej, w jakiej się znajdują. Fora internetowe używając niedopowiedzeń w tytułach tylko zachęcają do wejścia na ich stronę i przeczytania dalszych informacji. Ludzie odnajdą tam nie tylko metody jak skutecznie się zabić, ale również, dlaczego powinni to zrobić. Często takie fora wpływają na finalną decyzję potencjalnych samobójców.

Według Keith M. Harris cybersuicydologia to zjawisko, które dopiero się rozprzestrzenia, wyróżnić pośród niej możemy strony, które zachęcają do targnięcia się na własne życie, propagujące śmierć i te, które uważają, że samobójstwo jest jedynym sposobem na wyjście z opresji. Na takich portalach zawierane są pakty samobójcze albo popełnianie samobójstw „na żywo” za pośrednictwem kamerek internetowych (Harris, 2015).

W 2008 roku przeprowadzono badania, w których przeanalizowano 480 witryn internetowych, które mają związek z samobójstwem. Wyniki zostały opublikowane w British Medial Journal. Badania te polegały na wpisaniu w czterech wyszukiwarkach fraz, które są związane z tematem badań, tj. samobójstwo, jak się zabić, itp. W kolejnym etapie sprawdzono, ile stron otwiera się z pomocną treścią informującą jak zapobiec samobójstwom, a ile stron, które wcześniej pisano dokładają tylko gwóźdź do trumny. Z badań wynika, że aż 90 stron było poświęconych tematowi samobójstwa, a większość z nich zachęcała do niego i przekonywała o słuszności decyzji. 43 witryny miały treści, które odnosiły się do osobistych informacji na temat metod samobójczych, wypisane ich zalety i wady, jednak treść w bezpośredni sposób nie zachęcała do jego popełnienia. Na 88 stronach użytkownicy mogli znaleźć informacje na temat sposobów odbierania sobie życia, w obiektywnej lub częściowo żartobliwej stylistyce. Oprócz takich stron znaleziono również 12, które służyły, jako czaty, fora, gdzie wymieniano się informacjami dotyczącymi samobójstw i metod ich popełnienia. Na takich czatach często osoby wymieniają się własnymi poglądami na dany temat i zawierają wyżej wspomniane pakty samobójcze. Dogadują się, w jaki sposób to zrobią, gdzie i w którym miejscu (Drzewicki, 2011).

Wątek samobójstw w Internecie jest wieloaspektowy. Coraz bardziej popularnym staję się transmitowanie własnej śmierci „na żywo w Internecie”. Do tego typu samobójstw zaliczyć można te, w których uczestniczą osoby trzecie poprzez kamerki internetowe. Możliwość dodawania komentarzy w transmisjach na żywo może mieć znaczny wpływ na to, co się dzieje po drugiej stronie ekranu. Można w ten sposób kierować uczuciami osoby, która chce popełnić samobójstwo.

Jednym z przykładów śmierci transmitowanej „na żywo” jest przypadek 22-letniego Cristiana Claudii, który postanowił nagrać swoją śmierć. Powodem jego decyzji był zawód miłosny. Po wyznaniu, że kochał swoją dziewczynę bardziej niż na to zasługiwała rozpędził się do 170 km/h i uderzył w tył jadącego obok na pasie tira. Śmierć została udokumentowana transmisją „na żywo”, a filmik w sieci krąży do dziś (https://prostozmostu.pl (dostęp: 02.03.2020r.)).

6. Gry i wyzwania Internetowe

Internetowe challengenges polegają na umieszczeniu w sieci filmików lub zdjęć, na których bohaterowie wykonują bardzo dziwne zadania. Dla osób, które decydują się je podjąć, ważne jest, aby ich dokonania obejrzało jak najszersze grono odbiorców. Jeżeli chodzi o gry Internetowe, często namawiają do drastycznych czynów, jakimi są okaleczanie własnego ciała lub samo popełnienie samobójstwa. Na takie gry i wyzwania narażeni są szczególnie młodzi, którymi w łatwy sposób można manipulować.

Przykładowe gry i wyzwania Internetowe:

Momo challenge – pewnego rodzaju gra, której głównym bohaterem jest przerażająca swoim wyglądam lalka; ma ona wielkie wyłupiaste oczy i tułów ptaka. Momo umieszczana jest w filmach na YouTube i YouTube Kids. Pojawia się ona również na innych aplikacjach, takich jak, np. WhatsApp. Lalka namawia młodzież do wykonywania jej poleceń, z początku wykazuje chęć „zaprzyjaźnienia się”, a później zmusza do okaleczania własnego ciała, oglądania strasznych treści w Internecie lub nawet do popełnienia samobójstwa. Gdy uczestnik chce się wycofać, zostaje zastraszany i szantażowany.

W podobny sposób działa gra – „Niebieski wieloryb", która pochodzi z Rosji i polega na wykonaniu w ciągu 50 dni 50 zadań. Gracze codziennie od swojego „opiekuna” dostają różne wyzwania, które polegały głównie na okaleczaniu własnego ciała, ostatnim zadaniem jest popełnienie samobójstwa.

„Wyzwanie cynamonu”- uczestnicy mają minutę na połknięcie łyżki cynamonu. Z pozoru niegroźne wyzwanie, jednak to, co się dzieje później, jest zaskoczeniem dla wielu osób. Cynamon bardzo szybko pochłania wilgoć z ust, co powoduje, że śmiałek zaczyna się dusić i kaszleć. Prowadzić to może do zapalenia bądź zapadnięcia się płuc. Odnotowano kilka przypadków śmiertelnych.

To tylko trzy spośród wielu krążących w sieci wyzwań i gier Internetowych. Są kierowane szczególnie do młodzieży, ponieważ to ona najchętniej bierze w tym udział, chcąc zdobyć uznanie wśród rówieśników.

7. Podsumowanie

Grecka Paideia miała znaczny wpływ na ukształtowanie się współczesnej koncepcji wychowawczej, Niestety współczesna pedagogika nieco odstąpiła od tych założeń wypracowanych przez sofistów u schyłku starożytności. Aktualnie posiadamy wiele koncepcji wychowawczych, ale z punktu widzenia ich oddziaływania na młode pokolenie wiemy, że nie wszystkie przynoszą zamierzone efekty. W związku z tym warto wrócić do koncepcji praktykowanej w szkole retorycznej Libaniosa, gdzie nauczyciel pełnił rolę ojca. Wydaje się, że w dzisiejszych czasach postawienie siebie, jako nauczyciela w tej roli, może być nieco ryzykowne, ze względu na kryzys ojcostwa. Z drugiej zaś strony uczeń potrzebuje autorytetu – jeżeli zatem nauczyciel stanie się dla ucznia drugim „ojcem”, który przeprowadzi go przez arkana edukacji, wtedy wdzięczność ucznia uwydatni się nie tylko w szacunku względem nauczyciela, ale również w procesie imitacji tej koncepcji w jego rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem jego własnych synów.

8. Literatura

https://pracadyplomowa.org/internet.html [Dostęp: 01.05.2020r.].
E. Durkheim, Samob jstwo. Studium z socjologii, przekł. Wakar K., Biblioteka Myśli Socjologicznej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.
B. Hołyst, Samob jstwo – przypadek czy konieczność, Warszawa 1983, s. 34.
J. Stukam, Diagnoza ryzyka samob jstwa, Opole 2008, s. 25.
A. Czubański, Samobójstwa altruistyczne, Kraków 2009, s. 37.
Zapobieganie samobójstwom. Poradnik dla pracownik w podstawowej opieki zdrowotnej, tłum B. Mroziak, Genewa- Warszawa 2003, s. 15.
A. Lebiedowicz,Samobójstwo w ujęciu wielopłaszczyznowym.
M. Mozgawa, Samobójstwo, Warszawa 2017, s. 46-49.
Zapobieganie samobójstwom, Poradnik dla pracownik w mediów, Genewa-Warszawa: Światowa Organizacja Zdrowie, 2013, s. 17.
K. M. Harris, Life Versus Death: The Suicidal Mind, Oxford University Press, Oxford – New York 2015, s. 139-146.
P. Drzewiecki, Samob jstwa nastolatk w w Internecie w perspektywie pedagogiki mediów, Kultura-Media-Teologia, 2011, nr. 5, s. 62.
https://prostozmostu.pl/dramatyczna-transmisja-na-zywo-pokazal-wlasne-samobojstwo- wideo/[Dostęp: 02.03. 2020r.].

Autor: Dominika Mucha

Opublikowano w: Wysoczański T., Nauki humanistyczne i społeczne Część II, [w:] Nauka, Badania i Doniesienia Naukowe 2020, Idea Knowledge Future, Świebodzice 2020 r.