1. Wstęp
Kryminalistyka to szeroka dziedzina zajmująca się dochodzeniem śledczym, w tym identyfikacją ciała, która ogrywa znaczącą rolę w późniejszym procesie. Jedną z niestandardowych metod rozpoznawania śladów jest cheiloskopia. Nazwa ma swoje pochodzenie od dwóch greckich słów: cheilos – warga i skopein – patrzeć. Cheiloskopia jest, zatem techniką śledczą, zajmującą się badaniem czerwieni wargowej, która stanowi przejście między zewnętrzną a wewnętrzną warstwą wargi człowieka i nazywa się również częścią pośrednią wargi. Brodawki skórne czerwieni wargowej tworzą rozbudowany układ bruzd, budując charakterystyczny dla każdego człowieka rysunek, który pozostaje unikatowy i niezmienny przez 10 lat (Urbanowicz, 2004).
Zainteresowanie cheiloskopią sięga początkami XX wieku, kiedy to zaczęto interesować się indywidualnością układu bruzd czerwieni wargowej. W 1902 r. zjawisko to opisał angielski biolog i genetyk – R. Fisher. Przydatność tego odkrycia dla praktyki kryminalistycznej została dowiedziona dopiero przez uczonych japońskich – Y. Tsachihashiego i K. Suzukiego, którzy w latach 1968–1971 przeprowadzili badania 1364 osób w Department of Forensic Odontology na Uniwersytecie w Tokio. W rezultacie badania te potwierdziły, iż układy linii na czerwieni wargowej są unikatowe dla każdego człowieka. Okazały się one kamieniem milowym dla nowej metody identyfikacji sprawcy przestępstwa. Dopiero w 1966 r. zaczęto interesować się cheiloskopią w Polsce, co było skutkiem odkrycia śladów czerwieni wargowej na szybie okiennej w trakcie dokonywania oględzin miejsca włamania. Tą problematyką zajął się Jerzy Kasprzak, publikując od 1984 r. wyniki swoich badań związanych z daną dziedziną. W wyniku analizy mikroskopowej śladów czerwieni wargowej pobranych od 1500 osób Jerzy Kasprzak wyodrębnił 23 rodzaje cech indywidualnych. Cechy te występują we wzajemnych układach. Element jednej cechy może stać się elementem innej stąd też na 400 śladów, zliczono 458 215 cech indywidualnych (Kasprzak, 1986).
Cechy biologiczne czerwieni wargowej odgrywają znaczącą rolę w procesie identyfikacji sprawcy przestępstwa. Są one unikatowe dla każdego człowieka, dlatego można zauważyć różnice w budowie, przede wszystkim w występowaniu bruzd czerwieni wargowej, tworzących indywidualny układ linii, przydatny w celach klasyfikacyjnych poszczególnych wzorów linii czerwieni wargowej. „Najbardziej charakterystycznym wycinkiem będzie środkowy fragment czerwieni wargi dolnej, ponieważ jest dobrze widoczny w każdym przypadku ujawniania śladu, a jego długość wynosząca 10 mm jest wzystarczająca dla prowadzenia badań klasyfikacyjnych” (Kasprzak i Łęczyńska, 2011).
2. Ujawnianie śladów cheoiloskopijnych
Miejsce zdarzenia jest największym źródłem informacji na temat przestępstwa i osobach w nim uczestniczących. Ślady pozostawione na miejscu przez sprawcę muszą być precyzyjnie ujawnione, ale przede wszystkim dobrze zabezpieczone w taki sposób, aby mogły stanowić niezaprzeczalny dowód w procesie karnym. Stanowią one jedyny i niepowtarzalny materiał umożliwiający późniejszą identyfikację sprawcy przestępstwa. W związku z tym, oględziny miejsca zdarzenia należy przeprowadzić możliwie jak najszybciej, aby zapobiec zniszczeniu, zniekształceniu bądź przemieszczeniu się śladów tam znajdujących. Istotne dla dalszego przebiegu badań pozostawionych śladów jest odpowiednie obchodzenie się z nimi, głównie poprzez unikanie działań, które mogłyby wywołać niepotrzebne reperkusje (Jerzewska, 2002). W większości przypadków, ślady pozostawione na powierzchniach takich jak naczynia czy szyby są niedostrzegalne na pierwszy rzut oka, w przeciwieństwie do warg pokrytych kolorową substancją, np. szminką, pomadką. Należy wtedy dokonać odpowiednich działań, służących ujawnieniu śladu tak, aby był on przejrzystym materiałem dowodowym w procesie karnym.
Istnieje kilka metod ujawniania śladów cheiloskopijnych: mechaniczna, chemiczna, fizykochemiczna i optyczna. Ostatnia z nich jest wykorzystywana, gdy ślady są niewidoczne na pierwszy rzut oka. Polega ona na zastosowaniu różnych świateł, np. białego, żarowego, oświetlenia laserowego i pasm promieniowania oświetlaczy kryminalistycznych. Na podłożach porcelanowych i fajansowych ślady warg suchych i zwilżonych substancją ślinową po kilku dobach są już słabo widoczne, dlatego istotne będzie również tzw. oświetlenie skośne. W przypadku ujawniania śladów istnieje pewna hierarchia. Najpierw stosuje się metodę optyczną, a ewentualnie później, gdy nie wykaże występowania śladu czerwieni wargowej, używa się metody fizycznej, w trakcie, której nie zmieniają się właściwości badanego śladu (np. mierzenie, ważenie, określanie przewodnictwa elektrycznego, temperatury topnienia lub wrzenia), tak, więc tę samą próbkę można wielokrotnie przebadać kilkoma metodami. Oprócz metody mechanicznej stosowane są również metody chemiczne i fizykochemiczne. W metodzie chemicznej używa się w miejscu występowania śladów czerwieni wargowej odpowiednie odczynniki chemiczne takie jak: ninhydryna, azotan srebra oraz para jodu. Spośród metod fizykochemicznych najlepsze efekty daje cyjanoakrylan, bowiem można go stosować na powierzchniach gładkich i niechłonnych. Ujawnianie prowadzi się za pomocą klejów cyjanoakrylowych, specjalnych folii z tą substancją, a także pistoletów cyjanoakrylowych. Proces ten odbywa się w miejscach, które mogą zapewnić hermetyczność – specjalne komory bądź zwykłe akwaria. Metody chemiczne zmieniają (często nieodwracalnie) właściwości badanego śladu (np. reakcje chemiczne wytrącania osadu, reakcje barwne, spalanie). Należy, zatem przed rozpoczęciem badań dokładnie zaplanować ich przebieg i próbkę podzielić na tyle części, ilu badaniom zostanie ona poddana (Bogusz i in., 2013)
3. Zabezpieczanie śladów cheiloskopijnych
Ujawniony ślad czerwieni wargowej jest najczęściej mało trwały, dlatego też powinno się go zabezpieczyć w krótkim odstępie czasu od momentu jego wykrycia. Można wyróżnić trzy formy zabezpieczania śladów: zabezpieczenie procesowe, utrwalenie techniczne śladu oraz zabezpieczenie techniczne. Czynnością procesowo-kryminalistyczną, której rezultatem może być ujawnienie i zabezpieczenie śladów czerwieni wargowej, mogą być oględziny miejsca zdarzenia. Podstawą prawną dla przeprowadzenia tego rodzaju czynności jest przede wszystkim art. 207 § 1 Kodeksu postępowania karnego. W trakcie procesu zabezpieczania śladów należy zacząć od sfotografowania śladu w taki sposób, aby dokładnie były widoczne istotne cechy śladu. Ten sposób zabezpieczenia technicznego śladu ma wiele zalet; nie niszczy śladu (można wykonać dowolną liczbę fotografii bez utraty wyrazistości śladu), proces zabezpieczania trwa bardzo krótko, nie wymaga on wykonania skomplikowanych czynności.
Należy jednak pamiętać o tym, że aparat fotograficzny do tego rodzaju zdjęć musi charakteryzować się odpowiednimi parametrami, np. matrycą, która powinna mieć odpowiednio dużą rozdzielczość, a także optyką pozwalającą na wykonanie zdjęć w skali makro. Zabezpieczenia śladu wraz z podłożem, wykonanego niezależnie od zabezpieczenia fotograficznego jest sposobem zabezpieczenia najmniej ingerującym w ślad. Jeśli jest to tylko możliwe, należy korzystać właśnie z tego sposobu zabezpieczania śladów. W laboratorium biegły ma zdecydowanie lepsze warunki pracy niż policjanci na miejscu oględzin, dlatego ślad z podłoża może zostać lepiej zabezpieczony. Procedura ta jest oczywiście możliwa tylko wtedy, gdy podłoże śladu jest na tyle małe, by dało się je zapakować w celu uchronienia śladu przed zmianami oraz przesłać do laboratorium. Istnieje możliwość zabezpieczenia w ten sposób śladu w postaci odwzorowania na powierzchni szklanki bądź ostrego narzędzia.
Kolejno następuje przeniesienie śladu na folię daktyloskopijną. Folia jednostronnie jest pokryta lepką substancją (żelatyną albo klejem), do której po przyłożeniu do podłoża przykleja się ujawniony uprzednio przy pomocy proszku ślad. W praktyce spotyka się w jednostkach Policji folie koloru czarnego, białego oraz folie przezroczyste. Podobnie jak przy wyborze proszku daktyloskopijnego, obowiązuje zasada kontrastu: jeśli użyto proszku jasnego (argentorat), ślad należy przenieść na folię czarną, jeśli natomiast ciemnego (ferromagnetyk), to na folię przezroczystą (białą). Przy zabezpieczaniu śladu na folię należy pamiętać o tym, aby w obrębie zabezpieczonego śladu nie było baniek powietrza.Folia daktyloskopijna doskonale nadaje się do zabezpieczania śladów ujawnionych na podłożach płaskich. Jednak z uwagi na swoją sztywność nie można jej stosować do podłoży nieregularnych, ponieważ nie będzie ona przylegać do podłoża całą swoją powierzchnią. W takich przypadkach używa się pasty silikonowej. Zestaw składa się z silikonu właściwego i utwardzacza, które miesza się bezpośrednio przed nałożeniem na podłoże z ujawnionym śladem.
Istotnym elementem jest również opisanie w metryczce i protokole oględzin znaleziony ślad, który ma wartość dowodową w całym procesie. Należy tak zabezpieczyć ślad, aby uniknąć kontaminacji, czyli zmieszania właściwości składnikowych, zachować w miarę. możliwości fizyczną integralność śladu oraz zabezpieczyć go przed degradacją. Do tego celu najczęściej wykorzystuje się walizki śledcze, czyli zestawy narzędzi niezbędnych do zabezpieczenia śladu.
W protokole oględzin zamieszcza się między innymi:
- dokładny opis miejsca ujawnienia śladu, a także odległości, w jakich znajdował się w stosunku do nieruchomych punktów odniesienia;
- opis przedmiotu bądź podłoża, na którym ślad ujawniono, z dokładnym opisem jego właściwości; charakterystykę śladu obejmującą formę odwzorowania, rodzaj odwzorowania i wielkość, a także, w przypadku przedmiotów, ich rodzaj, wymiary, materiał, kolor i cechy szczególne;
- metodę jaką ślad został ujawniony;
- oznaczenie śladu, które będzie zgodne z oznaczeniami na fotografii dokumentacyjnej; sposób, w jaki ślad został zabezpieczony.
Po spisaniu protokołu należy go odczytać i podpisać na miejscu jego sporządzenia. Podpisy składają: kierownik czynności oraz wszyscy uczestnicy oględzin. Jeżeli do udziału w oględzinach wezwani są specjaliści, to ten fakt również odnotowuje się w protokole oględzin. Protokół jest tylko miejscem procesowego zabezpieczenia ujawnionego na miejscu zdarzenia śladu, jako forma utrwalenia czynności dowodowej; np. oględzin, których jednym z rezultatów może być ujawnienie śladów czerwieni wargowej. Oprócz tego dokonuje się faktycznego zabezpieczenia śladu i przygotowania go do przetransportowania z miejsca oględzin, przy zachowania ogólnych zasad bezpieczeństwa oraz opakowania śladu, aby zapobiec próbom nielegalnego wprowadzenia zmian do materii śladu. Czyni się to poprzez plombowanie zamknięć, stemplowanie znakami urzędowymi, a na opakowaniu umieszcza się opis śladu. Jeżeli nie można na nim umieścić opisu śladu, sporządza się go na tzw. metryczce śladu, na trwałe dołączonej do opakowania. Powinna ona zwierać następujące informacje: nazwę jednostki, z której funkcjonariusze dokonywali czynności; miejsce i czas zabezpieczenia; dokładne oznaczenie czynności procesowej; postać śladu; formę ujawnienia i opakowanie śladu; numer ewidencyjny śladu; podpisy wykonujących czynności; sygnaturę sprawy, jeśli jest już nadana. Oprócz tego do informacji zawartych w protokole może być dołączona dokumentacja techniczna w formie szkiców, zdjęć bądź nagrań video (Widacki, 2012).
4. Badania ujawniające wiek śladu cheiloskopijnego
Wyróżnia się dwie istotne metody przeprowadzania badań mających oceniać wiek śladu cheiloskopijnego: metodę badań porównawczych, a także metodę eksperymentu (Kasprzak i Łęczyńska, 2011). Metoda badań porównawczych polega na zestawianiu śladu dowodowego ze wzorcem. Wzorzec dla takich badań stanowią tabele przedstawiające uśredniony rozkład współczynnika czytelności śladu w zależności od takich okoliczności, jak rodzaj śladu, rodzaj podłoża, warunki fizyczne na miejscu zdarzenia, upływ czasu w okresie do 10 tygodni od ujawnienia. Tabele te przedstawiają ślady trzech kategorii: warg suchych, warg zwilżonych śliną, warg pokrytych substancją tłuszczową, na takich rodzajach podłoża jak szkło, porcelana, tworzywa sztuczne, papier. Tabele uwzględniają również takie czynniki jak wystawienie śladu cheiloskopijnego na działanie czynników fizycznych, tj. zabrudzenia.
Metodę eksperymentu natomiast powinno się stosować równolegle z metodą poprzednią. Polega ona na pobraniu od podejrzanego śladu czerwieni wargowej i przechowywaniu go w warunkach jak najbardziej zbliżonych do warunków miejscu zdarzenia. Tak otrzymane ślady porównawcze dzieli się następnie na dwie grupy. Pierwszą grupę śladów ujawnia się z czasem ustalonym przez organ ścigania, a drugą zgodnie z czasem podanym przez podejrzanego. Następnie ślady te zostają poddane porównaniu (Kasprzak i Łęczyńska, 2011).5. Badania porównawcze
Pobieranie materiału porównawczego dokonuje się: metodą z wykorzystaniem wałka cheiloskopijnego – na wałek zakładamy kawałek papieru o wymiarach 125 mm x 45 mm, osoba powinna posmarować wargi cienką warstwą kremu kosmetycznego; używa się specjalnych kart cheiloskopijny w celu pobrania materiału, a także metodą uzupełniającą – musi być podobny do podłoża i sposobu pozostawienia w stosunku do śladu dowodowego. Badań identyfikacyjnych można dokonać trzema metodami technicznymi:
1) metodą wyznaczania cech wspólnych – między materiałem dowodowym a porównawczym, należy wyznaczyć cechy wspólne, do których zaliczają się cechy indywidualne z opracowanego katalogu 23 rodzajów cech – 7 wspólnych cech stanowi minimum identyfikacyjne (Polska), a zdaniem J. Kasprzaka powinno się wyszczególnić ok. 20 cech bardzo wyraźnych, omijając całą gamę kropek, zespołów kropek czy oczek;
2) metodą montażu fotograficznego – można wykonać wzajemny montaż części obydwu fotografii – fotografia śladu dowodowego, jak i śladu porównawczego; polega na sprawdzeniu dopasowania cech o konstrukcji liniowej;
3) metodą konturową – polega na obrysie na przezroczystej folii wybranego, charakterystycznego zespołu cech ze śladu dowodowego i porównanie tego zespołu cech na śladzie porównawczym (Kasprzak, 1991).6. Innowacyjne technologie wykorzystywane w cheiloskopii
W zależności od rodzaju powierzchni, na której pozostawiono odcisk wargi, stosuje się różne metody lokalizowania i wywoływania niewidocznych śladów. Do oceny wydruków wymagany jest wysoki stopień wizualnego kontrastu między wzorami warg a powierzchnią, na której osadzono odcisk wargi. Konwencjonalne proszki do śladów daktyloskopijnych (czerwony, czarny i srebrny metalik), cyjanoakrylan i odczynniki, takie jak ninhydin i lizochrom (Sudan III, czerwony olej O i czarny Sudan) są pomocne w identyfikacji ukrytych odcisków warg. Lizochromy są szczególnie bardziej skuteczne w opracowywaniu zarówno nowych, jak i starszych odcisków, ponieważ mają zdolność do barwienia kwasów tłuszczowych i są bardziej wrażliwe na oleje wydzielane z ust. Jeśli kolor wywoływacza i kolor powierzchni, na której leży odcisk warg, jest taki sam, wówczas do wykrywania odcisków warg można zastosować barwniki fluorescencyjne (Castello i in., 2005). A. Castello zbadał świecące odciski warg, w których czerwony nil był używany, jako wywoływacz ukrytych odcisków warg, które wytwarzały fluorescencję.
Cyjanoakrylowe komory laboratyjne - urządzenia te to nowoczesny, zaawansowany technologicznie sprzęt, którego zadaniem jest ujawnienie odbitek śladów daktyloskopijnych. Chodzi tu o ślady linii papilarnych, czerwieni wargowej, małżowiny usznej czy śladów rękawiczek, pozostawionych na miejscu popełnienia przestępstwa, a następnie zabezpieczonych do celów procesowych. Działanie tego sprzętu polega na realizacji w komorach procesu polimeracji umieszczonych tam cyjanoakrylów. Dzieje się to w wyniku poddania tej substancji wysokiej temperaturze min. 120° C. W tak wysokiej temperaturze i przy dużej wilgotności estry kwasu cyjanoakrylowego w zetknięciu z umieszczonym w komorze zabezpieczonym materiałem polimeryzują, uwidaczniając trwały, biało-szary osad, czyli ślady linii papilarnych. Ta metoda pozwala na odzyskanie odcisków z rożnych powierzchni, a co istotne umożliwia wykrywanie śladów daktyloskopijnych po kilku miesiącach, a nawet latach. Taki wykryty ślad zostaje następnie zabezpieczony i poddany porównaniu z odciskami linii papilarnych podejrzanego.Przeprowadzono również badanie dotyczące czasu trwania i wiarygodności odcisków warg, jako fizycznych dowodów na miejscu przestępstwa. Wniosek był następujący - odciski warg na białym papierze są niezawodne do 12 tygodni, a na szkle - do 6 tygodni, jeśli są wystawione na warunki otoczenia. Jednak na szkle odciski warg są stabilne do 9 tygodni, jeśli są przechowywane w zamkniętym pojemniku z temperaturą dostosowaną do około 25˚C. Po zebraniu odcisków warg odbitki można analizować ręcznie porównać i dopasować. Jednak, podobnie jak analiza wydruku śladów daktyloskopijnych, metody cyfrowe niezwłocznie manipulują obrazami w celu szybkiej i niezawodnej analizy wydruku warg (Osama, 2014).
7. Podsumowanie
Ślady kryminalistyczne to wszelkie zmiany w obiektywnej rzeczywistości, które jako spostrzegalne znamiona po zdarzeniach będących przedmiotem postępowania stanowią podstawę do odtworzenia przebiegu tych zdarzeń zgodnie z rzeczywistością. Jedną z bardzo ważnych, aczkolwiek często pomijanych technik kryminalistycznych jest cheiloskopia. Wiedza na ten temat okazuje się niezwykle przydatna, a nawet w niektórych przypadkach niezbędna dla prawidłowego odtworzenia wydarzeń z miejsca przestępstwa. Opracowano szereg metod zabezpieczania, utrwalania i porównywania śladów czerwieni wargowych, dostosowanych do podłoża, na jakim znajdował się ślad oraz jego, jakości i czytelności. Zwiększanie dokładności badań przeprowadzanych na fotografiach odbicia czerwieni wargowej poprzez stosowanie specjalistycznych programów komputerowych, również służy skuteczności przeprowadzanych śledztw i dochodzeń. Odciski warg można uznać za ważne dowody pozwalające zidentyfikować podejrzanych i ofiary, a zatem odciski te mogą stanowić potencjalne źródło informacji dla współczesnej kryminalistyki.
8. Literatura
- Bogusz I., Bogusz M., Technika kryminalistyczna. Ślady biologiczne, Wyd. CSP, Legionowo 2013, s. 250-272.
- Castello A., Alvarez M., Verdu F., Luminous lip-prints as criminal evidence, Forensic Sci Int 155: 185-7, 2005.
- Gruza E., Goc M., Moszczyński J., Kryminalistyka – czyli rzecz o metodach śledczych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s.67-92.
- Herrera L., Fernandes C., Serra M., Human identification by means of conventional and digital Cheiloscopy: a study of the literature, Rev Gaúcha Odontol, 2013, p.83-81. Hołyst B., Kryminalistyka, R-Lexis Nexis, 2007, s. 180-224.
- Hołyst B., Psychologia kryminalistyczna, Warszawa: LexisNexis, 2009, s. 142-158. Jatti D., Rastogi P., Digital Analysis of Lip Prints for Personal Identification: A Cross Sectional Study in South Indian Population, Indian Acad Forensic Med, 2015, p.24.
- Jerzewska J., Od oględzin do opinii biegłego, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2002, s. 130-145. Moszczyński J., Daktyloskopia, Warszawa 1997, s. 167-184.
- Kasprzak J., Łęczyńska B., Cheiloskopia. Identyfikacja człowieka na podstawie czerwieni wargowej, Wydawnictwo Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KGP, Warszawa 2001, s. 55.
- Kasprzak J., Łęczyńska B., Nietypowy przypadek identyfikacji cheiloskopijnej, Problemy Kryminalistyki, 1998, s.25-48.
- Kasprzak J., Otoskopia kryminalistyczna: system identyfikacji, zagadnienia dowodowe, Wyd. UWM, Olsztyn 2003, s. 40-46.
- Kędzierska G., Kędzierski W., Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia techniki, Szczytno 2011, s.113. Kowalik J., Daktyloskopia i pokrewne metody identyfikacji człowieka, Szczytno 2001, s. 34- 38.
- Osama R., Abdullatif AM., Ismail AK., Duration of reliability of lip print as physical evidence at scene of a crime, Intl Res J Appl Basic Sci 8: 2014, 26-33.
- Urbanowicz Z., Podręczny słownik mianownictwa anatomicznego, Lublin 2004, s. 170.
- Sharma P, Saxena S, Rathod V. Comparative reliability of cheiloscopy and palatoscopy in human identification. Indian Journal of Dental Research. 2009, 18-24.
- Suzuki K., Tsuchiahashi Y., A new attempt of personal identification by means of lip print. Canadian Society of Forensic Science Journal. 1971, 24.
- Szmigielska J., Ślady linii papilarnych małżowiny usznej i czerwieni wargowej jako źródła identyfikacji człowieka w polskiej praktyce kryminalistycznej, Wrocław 2007, s. 22.
- Widacki J., Białek I., Kryminalistyka, wyd. C.H. BECK, 1999, 87-95.
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2020, poz. 30 z poźn. zm.) http://isp.policja.pl/isp/aktualnosci/7767,Nowy-sprzet-do-ujawniania-sladowdaktyloskopijnych.html [data korzystania:28.04.2020].
Autor: Sylwia Adamczyk
Opublikowano w: Wysoczański T., Nauki techniczne i ścisłe Część II, [w:] Nauka, Badania i Doniesienie Naukowe 2020, Idea Knowledge Future, Świebodzice 2020 r.