1. Wstęp

Wśród podstawowych działów kryminalistyki wyróżniamy badania broni palnej oraz śladów jej użycia. Ludzie stosują broń palną od wieków. Uznaje się ją za niebezpieczny dla życia lub zdrowia przedmiot, który w wyniku działania sprężonych gazów, powstających na skutek spalania ładunku materiału wybuchowego, jest zdolne do wystrzelenia pocisku z lufy albo elementu zastępującego lufę, czego następstwem jest rażenie celów na odległość.

Oddanie strzału z broni palnej powoduje powstanie różnych śladów i uszkodzeń postrzałowych. Wyzwolenie tak wielkiej energii na małej przestrzeni w chwili napotkania przeszkody przez pocisk musi spowodować poważne obrażenia. W systematyce śladów zastosowania broni palnej, poza śladami stanowiącymi efekt działania pocisku, wyróżnia się także ślady na osobie trzymającej broń, z której oddano strzały oraz pozostałości na elementach naboju czy broni palnej [1].

Podstawowy zakres kryminalistycznych badań obejmuje przedmioty noszące ślady uszkodzeń wywołanych bronią palną. Badania te są prowadzone w celu ustalenia m.in. kierunku kanału postrzałowego, odległości z jakiej oddano strzał, pozycji broni oraz pozycji osoby w chwili ugodzenia jej pociskiem. Ponadto na ich podstawie możliwe jest odtworzenie toru i kierunku lotu pocisków. W przypadku strzałów z przyłożenia, gdy lufa broni jest mocno przyciśnięta do przeszkody możliwe jest ustalenie pozycji ofiary w momencie strzału oraz typu i kalibru broni, z której oddano strzał [2].

2. Rany i uszkodzenia postrzałowe

W rozumieniu ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji „bronią palną jest każda przenośna broń lufowa, która miota, jest przeznaczona do miotania lub może być przystosowana do miotania jednego lub większej liczby pocisków lub substancji w wyniku działania materiału miotającego” [5].

Obrażenia postrzałowe są wynikiem działania na określoną powierzchnię pocisku, fragmentu pocisku, innych elementów amunicji, a także strumienia gazów prochowych, które najczęściej występują podczas strzałów z przystawienia i samobójczych. Możemy wyróżnić także inne nietypowe obrażenia postrzałowe, do których zaliczamy m.in.: strzał samobójczy oddany z broni z lufą wypełnioną wodą oraz strzał w usta. Powodują zwiększenie efektu oddziaływania na ciało ludzkie, który w określonych sytuacjach może spowodować dekapitację przypominającą eksplozję małego granatu [2, 4].

Wyróżniamy ślady na obiektach przypadkowo rażonych oraz ślady na ofierze. Pierwsze z nich to ślady na przeszkodach, które pocisk musiał pokonać na swojej drodze lub też przedmioty, w których utkwił. Ślady te mają istotne znaczenie w przypadku, gdy chcemy odtworzyć przebieg zdarzenia. Dlatego niezwykle ważne jest dokładne opisanie tych śladów w protokole oględzin. Ślady na ofierze w postaci otworu wlotowego i wylotowego na ciele i odzieży oraz w postaci działania gazów prochowych i drobin niespalonego prochu [3].

3. Obrażenia postrzałowe

Tor lotu pocisku określa się na podstawie śladów, jakie pozostawił pocisk w różnych przeszkodach [1]. Działanie uderzeniowe pocisku jest zależne od jego prędkości i energii, obciążenia poprzecznego, kształtu, rodzaju materiału i budowy wewnętrznej, kąta uderzenia pocisku w przeszkodę oraz rodzaju materiału przeszkody. Pokonanie przeszkody jest miarą zachowanej przez pocisk energii kinetycznej, która jest zużywana na deformację pocisku oraz nadanie cząstkom przeszkody przyspieszeń. Zamienia się ona także w ciepło, powodując rozgrzanie pocisku i przylegających do niego warstw materiału przeszkody [2].

Wyzwolenie tak wielkiej energii na małej przestrzeni w chwili napotkania przeszkody musi spowodować znaczące uszkodzenia, które mogą stanowić przestrzały, gdy pocisk przenika przez ciało oraz postrzały „ślepe”, gdy pocisk utkwi w kanale postrzałowym. W wyjątkowych sytuacjach pocisk może uderzyć w odzież lub przedmiot znajdujący się na ciele i odbić się nie uszkadzając skóry, ale powodując uszkodzenia lub zaburzenia czynnościowe w głębiej leżących narządach. Nazywamy to postrzałem uderzeniowym [8]. Typowych uszkodzeń postrzałowych nie znajdziemy także na przeszkodach, do których pociski działają stycznie powodując otarcia lub rynienkowate uszkodzenia. Takie zjawisko nazywamy postrzałem stycznym.

  Rysunek 1. Uszkodzenie postrzałowe nerki; a) stłuczenie, b) uszkodzenie styczne, c) kanał przelotowy, d) kanał ślepy [7]

Pocisk po opuszczeniu lufy nie zawsze trafia bezpośrednio w człowieka. Może on wcześniej odbić się od jakiegoś podłoża, takiego jak np. kamień, zamarznięta ziemia, a dopiero w dalszej kolejności zranić lub zabić człowieka [7]. Zjawisko to nazywamy rykoszetem. Występuje przy małym kącie uderzenia pocisku (do 7 stopni) oraz dostatecznej jego szybkości. Przy przeszkodach z twardego materiału zjawisko rykoszetu sprowadza się do prostego odbicia, gdzie kąt uderzenia pocisku w przeszkodę jest w przybliżeniu równy z kątem jego odbicia. Natomiast uderzając w miękką przeszkodę pocisk zagłębia się w nią, a następnie kąt wyjścia zwiększa się w stosunku do kąta wejścia. Końcowy tor lotu pocisku po rykoszecie jest trudny do przewidzenia [2].

4. Kierunek postrzału

Pocisk wnikając w przeszkodę tworzy kanał postrzałowy, a zarazem otwór wlotowy i w przypadku przestrzału otwór wylotowy. Określenie otworu wlotowego oraz wylotowego ma fundamentalne znaczenie dla określenia kierunku strzału. Zazwyczaj otwór wylotowy jest większy od wlotowego, jednakże nie jest to regułą. Do wyjątków zaliczamy strzały z pobliża bezpośredniego, gdzie otwór wlotowy może znacząco przewyższać swymi rozmiarami otwór wylotowy. Spowodowane jest to gazami wybuchowymi odbijającymi się od podłoża kostnego, które mogą uszkadzać warstwy ciała, powodując rozerwanie tkanek.

Rysunek 2. Rąbek zabrudzenia i kontuzyjny w otoczeniu otworu wlotowego [7]

W ranie wlotowej wyróżniamy koncentrycznie ułożone dwa rąbki – rąbek zabrudzenia (wewnętrzny) oraz rąbek otarcia naskórka (zewnętrzny). Pierwszy z nich powstaje w wyniku przeniesienia na brzegi otworu substancji, które znajdowały się na pocisku (m.in. cząstki metalu i sadzy, pochodzące z przewodu lufy). Rąbek kontuzyjny – zewnętrzny jest następstwem wytworzenia się fali koncentrycznej unoszącej się w otaczającej otwór wlotowy skórze. W sytuacji, gdy pocisk w momencie wydostawania się z ciała, ulegając uniesieniu, zetknie się z opornym podłożem (np. w przypadku osób opartych plecami jest to oparcie krzesła lub ławki), otarcie naskórka występować może także przy otworze wylotowym. [2,7].

Rozmiary otworu wlotowego oraz wylotowego zależą od struktury i prędkości pocisku w czasie uderzenia w przeszkodę, a także od rodzaju jej materiału. Otwór wlotowy o większej średnicy od średnicy pocisku występuje zazwyczaj w kruchych, twardych materiałach (np. beton, cegła, szkło). W przypadku przeszkód z materiałów plastycznych (np. drewno, metal) najczęściej średnica pocisku odpowiada średnicy otworu wlotowego. Natomiast w materiałach elastycznych (np. guma, tkanina) otwór wlotowy zazwyczaj ma mniejszą średnicę od średnicy pocisku, czasami może nawet nie być widoczny gołym okiem.

Elementami wpływającymi na kształt otworu wylotowego jest szybkość pocisku, jego średnica oraz kształt, masa i rodzaj materiału przeszkody. W przypadku przestrzału przeszkód grubych, wykonanych z materiałów kruchych, otwór wylotowy jest zwykle większy od wlotowego. Średnica otworu wylotowego jest równa średnicy pocisku przy przebijaniu przeszkód z cienkiej blachy. Brzegi otworu są odkształcone w kierunku lotu pocisku. Wygląd otworu wlotowego i wylotowego przy uszkodzeniach przedmiotów drewnianych uzależniona jest od przebiegu kanału (wzdłuż czy w poprzek włókien). W suchym drewnie powstają okrągłe otwory wlotowe, które są minimalnie mniejszej średnicy niż średnica pocisku. Przy przestrzałach poprzecznych otwory wylotowe są duże i posiadają znaczne odłupania. Kształt ściętego stożka, którego podstawa o większej średnicy znajduje się od strony wylotu przybierają zwykle przestrzeliny w szkle. Nieodzownym elementem tych uszkodzeń są pęknięcia promieniste i koncentryczne. Spowodowane strzałem z broni palnej uszkodzenia odzieży mają natomiast postrzępione, nieregularne brzegi, zazwyczaj o włóknach skierowanych w kierunku lotu pocisku. Problematyczne jest określenie otworu wlotowego i wylotowego przy pojedynczej warstwie odzieży [2].

W ekspertyzie zmierzającej do wyjaśnienia całokształtu okoliczności zranienia będącego następstwem postrzału, pomocne może okazać się zdjęcie rentgenowskie. Na podstawie rentgenogramu możemy określić, w jaki kierunku zostały przemieszczone przez pocisk odłamki kości, a także sam pocisk lub jego fragmenty, jeżeli uległ rozfragmentowaniu. Pozwala to na określenie kierunku strzału w przypadkach, gdy inne zabezpieczone ślady nie dają wystarczającej pewności [7].

5. Odległość strzału

Równie ważną jak ustalenie kierunku strzału jest określenie odległości strzału, gdyż strzały z pobliża mogą przemawiać za samobójstwem. Obrażenia mogą być zadane:

• z przyłożenia;
• z bezpośredniego pobliża (20-30 cm); • pobliża względnego; • z oddali [8].

Często dokładne określenie odległości strzału nie jest w ogóle możliwe na skutek oddania strzału z większej odległości oraz z powodu zniszczenia pozostawionych śladów [1]. Wpływa na to wiele czynników:

• wiatr;
• temperatura powietrza;
• wilgotność powietrza;
• czy strzał został oddany bezpośrednio;
• czy strzał został oddany w sposób typowy [7].

Najłatwiejsze do określenia są strzały z pobliża poprzez pozostawione ślady przy otworze wlotowym w postaci: osmalenia, obecności cząstek niespalonego prochu i drobin metalu, skutków działania płomienia oraz zmian miejscowych we krwi wywoływanych nagromadzeniem się tlenku węgla pochodzącego z gazów wybuchowych (objaw Paltaufa).

Strefa osmalenia powstaje wskutek odłożenia się ciemnego osadu składającego się z produktów rozpadu spłonki, pyłu metali, produktów niecałkowitego spalenia się prochu oraz resztek smaru. Swoim kształtem może wskazywać sposób nachylenia broni w stosunku do danej powierzchni, a w przypadku niektórych rodzajów broni kształt takiego osmalenia może być dla nich charakterystyczny [9].

Rzadko zdarzają się sytuacje, w których nie udaje się zauważyć osmalenia mimo niewątpliwej jego obecności. Przyczyną tego może być kolor podłoża, zbliżony swym odcieniem do nalotu sadzy. Często otoczenie otworu wlotowego nasiąknięte jest krwią i wtedy również nie można stwierdzić osmalenia. Sytuacja pogarsza się, gdy plamy krwi ciemnieją na skutek jego „starzenia się” dostrzeżenie osmalenia staje się jeszcze trudniejsze. W takich przypadkach bardzo przydatna jest fotografia w podczerwieni, pozwalająca na wyraziste wykazanie jego obecności. Ślady osmalenia można wykazać tylko do pewnej odległości oddania strzału od przeszkody, która wynosi około 40 cm od wylotu lufy [2, 6-8].

Drobiny prochu, nie ulegające całkowitemu spaleniu w zależności od rodzaju broni i amunicji wyrzucane są z wylotu lufy na różne odległości. Osadzają się one na skórze lub ubraniach w okolicach otworu wlotowego, ich rozsiew uzależniony jest od odległości strzału. Przy strzałach z przystawienia znajdują się zazwyczaj wyłącznie w początkowej części kanału postrzałowego.

Ujawnienie gołym okiem drobinek niespalonego prochu niezależnie od powierzchni, na których się znajdują nie zawsze jest łatwe. Pomocna może okazać się lupa, zwłaszcza dwuoczna na odpowiednim statywie. Drobinki prochu są przeważnie małe i wbite w podłoże. Ważnym podczas obserwacji jest zwrócenie uwagi na występowanie nieznacznego nadpalenia włókienek tkaniny w otoczeniu drobinek. Stanowi to dowód, że nie znalazła się ona tam przypadkowo, lecz po wystrzale [6-8].

Przy wystrzałach z bliskich odległości możemy ujawnić działanie płomienia pochodzącego z wybuchowego spalenia się prochu. Dlatego oglądając pod mikroskopem końce włókien tkaniny z brzegów lub bliskiego otoczenia otworu wlotowego albo włosów, możliwe jest wykrycie oznak nadpalenia [6, 7].

Działanie gazów prochowych o wysokim ciśnieniu, a jednocześnie przebijające działanie niespalonych ziaren prochu powoduje rozdarcie wlotowe. Powstaje w czasie parcia gazów po wyjściu z lufy na czołową powierzchnię przeszkody oraz w czasie ich rozprężania za pierwszą warstwą materiału przeszkody [2].

W pewnym stopniu na ocenę odległości strzału pozwalają także zniekształcenia pocisku. Podczas strzałów z pobliża pocisk ma wyższą temperaturę i jest bardziej podatny na odkształcenia. Największe z nich wyróżniamy, gdy pocisk natrafia na przeszkodę w postaci twardej i grubej kości. Ma to duże znaczenie w sytuacjach, w których niemożliwe jest wskazanie innych cech strzału z pobliża [6, 7].

6. Zabójstwo czy samobójstwo

W przypadku wystrzałów samobójczych, głównie w głowę, niejednokrotnie można znaleźć rozpryski krwi na powierzchni ręki, w której osoba trzymała broń w czasie wystrzału. Powstają one na skutek odbicia się gazów wybuchowych od powierzchni kości [4, 10].

Po strzale samobójczym broń praktycznie zawsze wypada z ręki na skutek zwiotczenia mięśni z chwilą utraty świadomości. Istnieją jednak wyjątki, w których ułożona w odpowiedni sposób ręka, oparta wraz z bronią na jakimś przedmiocie może pozostać w ręku samobójcy, aczkolwiek w odmiennym ułożeniu do tego, w którym został oddany strzał [7].

7. Ujawnianie i zabezpieczanie obrażeń postrzałowych

Ujawnianie śladów w postaci uszkodzeń spowodowanych działaniem broni palnej mogą sprawić pełen kłopot. Jednak wiedza kryminalistyczna oraz doświadczenie prowadzącego, a także skorzystanie z pomocy biegłego powinno pokonać te trudności.

Istotnym elementem w procesie lokalizowania i ujawniania śladów jest „myślowa rekonstrukcja” przebiegu zdarzenia przez prowadzącego oględziny, zbudowana w oparciu o uzyskane na tym etapie informacje. Na postawie tej rekonstrukcji możemy antycypować, jakich śladów poszukujemy i gdzie należy ich poszukiwać. Nie jest to jednak twór ostateczny, gdyż może zostać rozwinięty, ale także odrzucony w wyniku wnikliwej obserwacji i badań zgodnie z obraną metodą oględzin. Poszukiwania śladów postrzałowych nie należy ograniczać do zakreślonych granic miejsca zdarzenia, gdyż zasięg rażenia broni palnej w zależności od jej rodzaju jest stosunkowo duży, przy broni palnej krótkiej wynosi około 50 m. Pociski rykoszetujące mogą znajdować się w miejscach, których czasami nie bierze się pod uwagę. Dlatego należy zawsze dokonać, określonej przez prowadzącego oględziny, szczegółowej penetracji terenu przyległego.

Ujawnianie pocisków może sprawiać znacznie większe trudności niż ujawnianie łusek. W przypadku poszukiwania pocisków, oględzinom poddaje się wszystkie otwory, uszkodzenia przedmiotów itp. Po zlokalizowaniu pocisku tkwiącego w przeszkodzie, fotografuje się go i zabezpiecza w taki sposób, by nie nanieść nowych cech i nie uszkodzić go. W protokole oględzin opisuje się miejsce ujawnienia pocisku, uszkodzenia nim spowodowane, podaje się głębokość, na której utkwił i inne dane, a następnie przedstawia się sposób technicznego zabezpieczenia pocisku.

Pociski znajdujące się w ciele człowieka wydobywa lekarz w czasie operacji lub otwarcia i badania zwłok. Zawija się je w papier i umieszcza w pudełku celem poddania dalszym badaniom [2].

Przedmioty, na których ujawnione zostały ślady powstałe od zjawisk towarzyszących strzałowi, zabezpiecza się w zależności od rodzaju materiału z jakiego są wykonane:

• tkaniny – po wysuszeniu składa się, przekładając papierem w taki sposób, by nie było zagięcia w miejscu przestrzeliny. Następnie pakuje się je do papierowej torebki lub kartonu. Z części odzieży nie pobiera się próbek lub wycinków, lecz przesyła się do badań w całości;
• tafle szklane – szybę tkwiącą w ramie, nie zaklejając otworów przestrzałowych, okleja się paskami papieru lub taśmą samoprzylepną. Kawałki szkła pakuje się do pudełka, przekładając je kartonem lub pudełkiem w celu unieruchomienia;
• blacha, drewno – przedmioty owija się papierem i pakuje do pudełek.
• Podczas zabezpieczania przestrzelin niezwykle ważne jest to, by przypadkowo nie usunąć z ich powierzchni innych śladów znajdujących się w okolicach otworu przestrzałowego. Nie należy także ingerować w sam ślad, by nie pozostawić niczego w kanale postrzałowym (np. śladów narzędzi metalowych służących do zwymiarowania otworu) [9].

Najważniejszym elementem zabezpieczenia procesowego broni palnej i śladów jej użycia jest protokół. Muszą znaleźć się w nim podstawowe informacje dotyczące rodzaju śladu, jego wyglądu, wymiarów, znaków fabrycznych, cech szczególnych, miejsca ujawnienia, sposobu ujawnienia i technicznego zabezpieczenia. Należy podać numer śladu, informacje o fotografowaniu i umieszczeniu na szkicu. Ślady fotografuje się, umieszczając obok nich skalówkę i tabliczkę z numerem. Do śladu dołącza się metryczkę z opisem zawierającym określenie śladu, nadany numer, czynność procesową, w trakcie której został ujawniony, czas i miejsce jej przeprowadzenia, sposób ujawnienia i technicznego zabezpieczenia śladu oraz dane personalne prowadzącego czynności oraz specjalisty zabezpieczającego ślad [2].

Podsumowanie

Głównym celem kryminalistycznych badań wszystkich śladów po wystrzale jest rekonstrukcja okoliczności czynu w związku z popełnionym przestępstwem przy użyciu broni palnej. Ślady użycia broni palnej wykorzystuje się m.in. do budowy wersji zdarzenia, badaniach identyfikacyjnych oraz rejestrując niektóre z nich w zbiorach i kartotekach kryminalistycznych [11].

Na podstawie śladów obrażeń postrzałowych podczas oględzin miejsca zdarzenia można ustalić otwór wlotowy i wylotowy, a tym samym kierunek lotu pocisku. Umożliwiają to znajdujące się obok otworu wlotowego, charakterystyczne cechy w postaci mechanicznego i termicznego działania gazów, sadzy powystrzałowej, cząstek niespalonego prochu, a także właściwości materiału, z którego wykonana jest przeszkoda.

Obrażenia postrzałowe pozwalają również wnioskować o odległości, z jakiej strzelano. Pozostałości po wystrzale układają się w charakterystyczny sposób w okolicy otworu wlotowego. Ich ilość, rozprzestrzenienie i rozrzut, w zależności od rodzaju i kalibru broni oraz rodzaju użytej amunicji, są uwarunkowane przede wszystkim prawami aerodynamiki. Obraz rozrzutu tych cząsteczek jest wiarygodnym kryterium określenia odległości, z której oddano strzał [2, 7]. Na podstawie śladów uszkodzeń wywołanych bronią palną możliwe jest także określenie pozycji broni w trakcie oddawania strzału oraz pozycji ofiary w chwili trafienia jej pociskiem na podstawie kąta nachylenia kanału postrzałowego oraz odległości, z której oddano strzał [3].

Ekspertyza dotycząca śladów pozostałych po wystrzale z broni palnej – jest typową ekspertyzą fizykochemiczną zaliczaną do tych sensu largo [11].

Rozwój badań śladów pozostałości powystrzałowych z broni palnej uzależniony jest od zastosowania nowoczesnych technologii. Jednym z takich rozwiązań jest fotogrametria, która umożliwia stworzenie szczegółowej, trójwymiarowej, rzeczywistej dokumentacji urazów skórnych na podstawie zdjęć 2D. Jej zastosowanie zapewnia stałą, trójwymiarową dokumentację urazów, która może być w każdej chwili poddana ponownej ocenie z dużą dokładnością i ostatecznie wykorzystana do wirtualnej rekonstrukcji [12].

Literatura:

1. Hołyst B., Kryminalistyka, Warszawa 2018, s. 799-835.
2. Kędzierska G., Kędzierski W., Kryminalistyka: wybrane zagadnienia techniki, Szczytno 2011, s. 237-268.
3. Goc M., Moszczyński J., Ślady kryminalistyczne. Ujawnianie, zabezpieczanie, wykorzystanie, Warszawa 2007, s. 319-335.
4. Trübner K., Schmidt V., Sannemüller U., Maksymowicz K., Samobójczy postrzał w głowę poprzez otwarte usta z pozaczaszkowym przebiegiem kanału postrzałowego, Archiwum medycyny sądowej i kryminologii, 2010, s. 127-131.
5. Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz. U. 1999 Nr 53 poz. 549).
6. Raszeja S., Nasiłowski W., Markiewicz J., Medycyna sądowa. Podręcznik dla studentów, Warszawa 1990, s. 105-110.
7. Marcinkowski T., Medycyna sądowa dla prawników, Szczytno 2010, s. 341-374.
8. http://www.kryminalistyka.fr.pl/crime_balistyka.php, [Data korzystania: 10.03.2020r. http://www.kryminalistyka.fr.pl/forensic_przyczyny_postrzal.php, [Data korzystania: 10.03.2020 r.]   
9. Filewicz A., Kryminalistyczne badania pozostałości po wystrzale z broni palnej (GSR), Warszawa 2001, s. 161-196.
10. Villa C., Forensic 3D documentation of skin injuries, International Journal of Legal Medicine 131, 2017, s. 751–759.

 Autor: Dominika Szewczyk

Opublikowano w: Mołdoch-Mehdoń I., Maciąg K., Wybrane zagadnienia z zakresu kryminologii i psychologii kryminalistycznej, Wydawnictwo Naukowe TYGIEL, Lublin 2020 r.